ΝΙΚΟΛΕΤΑ ΜΠΕΧΛΙΒΑΝΗ
_________
ΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΝΟΜΙΚΑ ΕΘΙΜΑ
_____

Τα κρητικά νομικά έθιμα, ενταγμένα στο κρητικό δίκαιο, αποτελούν μέρος του νομικού πολιτισμού της Κρήτης και κατά συνέπεια μέρος του κρητικού πολιτισμού. Το κρητικό δίκαιο με τη σειρά του, δε διεκδικεί μόνο νομική αξία αλλά προσδιορίζει τη μοναδικότητα της κρητικής ιστορικής συνέχειας πέντε χιλιάδων χρόνων μέσα στον ελληνικό χώρο. Μέσα από τους θεσμούς, τις γενικές δικαιικές Αρχές, τις επαναστατικές διακηρύξεις όλων των χρονικών περιόδων (από τις πρωτόγονες κοινότητες, τη μινωική και πρωτοελληνική κοινωνία, το κλασσικό κρητικό δίκαιο, τις αλλεπάλληλες ξενικές κατακτήσεις, την Ημιαυτονομία, την Κρητική Πολιτεία και τη σύγχρονη περίοδο ), παρακολουθεί κανείς την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας στην Κρήτη. Το ως άνω ιστορικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον ενισχύεται από το γεγονός ότι η μελέτη του εθιμικού δικαίου κάθε λαού, επομένως και του κρητικού, αποτελεί αφενός για μεγάλες ιστορικές περιόδους  μονόδρομο ελλείψει άλλων δικαιικών πηγών, αφετέρου  τμήμα της αντίδρασης στη ντόπια ή ξενόφερτη αυθαιρεσία.   

Το ερευνητικό πρόγραμμα «Κρητικά Νομικά Έθιμα» αφορά τη διενέργεια θεωρητικής και εμπειρικής έρευνας σχετικά με την ανεύρεση και κριτική παρουσίαση των εθίμων  ως πηγών του κρητικού δικαίου με δεδομένο ότι μέχρι την εισαγωγή και ισχύ σε όλη την ελληνική επικράτεια ενιαίας νομοθεσίας, τα έθιμα κατείχαν ιδιάζουσα θέση στο δικαιικό σύστημα αφού εκτός από τη ρητή αναφορά σ’ αυτά, αναγνωριζόταν και η καταργητική τους δύναμη.  Επιπλέον, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι ήταν τόσο αναμφισβήτητη η ισχύς των εθίμων στη συνείδηση του κρητικού(και ευρύτερα του ελληνικού) λαού, ώστε η οποιαδήποτε μεθόδευση περιορισμού ή κατάργησής τους θεωρήθηκε ως «πνευματική αποδυνάμωσις του λαού».

Το ως άνω ερευνητικό πρόγραμμα  συνδυάζει πολλές και διαφορετικές συνήθειες της κρητικής παράδοσης, που έχουν ένα χαρακτήρα νομικά δεσμευτικό. Η συνύπαρξή τους σε μια ανάλυση, όπως η παρούσα μελέτη, ομοιάζει φαινομενικά με σύζευξη ετερόκλιτων αντικειμένων, εν τοις πράγμασι ωστόσο αποτελούν ένα αδιαίρετο όλο ανάλογο της αδιαίρετης και αρμονικής ολότητας της κρητικής κοινωνίας. Αν και το μέγιστο ενδιαφέρον προκαλούν τα έθιμα με χαρακτήρα ποινικό όπως π.χ. οι αρπαγές γυναικών ή οι αποπλανήσεις νεανίδων, παράλληλα έθιμα που αφορούν το θεσμό της οικογένειας (π.χ. προικοσύμφωνα ή συμφωνητικά γάμου), τις ενοχικές ή εμπράγματες αξιώσεις των κοινωνών (π.χ. αγοραπωλησία με ανταλλαγές προϊόντων, οροσημάνσεις, καταπατήσεις ακινήτων, αξιώσεις του γειτονικού δικαίου όπως η δουλεία διόδου) ή τις εμπορικές τους συναλλαγές (π.χ. αβαρία,), συνολικά εμφανίζουν ιδιαίτερη σημασία λόγω της διαχρονικότητάς τους αλλά και της σημαντικότητάς τους  και συμβολής τους στην καθημερινότητα των Κρητών.

Για την υλοποίηση  του ως άνω ερευνητικού προγράμματος, διεξάχθηκε όπως αναλυτικά θα αναφερθεί παρακάτω, θεωρητική και εμπειρική έρευνα, νομική και κοινωνιολογική τεκμηρίωση των κρητικών νομικών εθίμων. Η θεωρητική έρευνα αναφέρεται στην ανεύρεση, καταγραφή, ιστορική εξέλιξη, δημιουργία, ισχύ και κατάργηση  των εθίμων –όπως αυτά ενδεικτικά αναφέρθηκαν παραπάνω - μέσα από τη βιβλιογραφική αναζήτηση (βιβλιογραφία, αρθρογραφία, νομικά περιοδικά).  Τα κρητικά νομικά έθιμα δημιουργούνται, ισχύουν, καταργούνται μέσα σε ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό και ιστορικό πλαίσιο  το οποίο και καταδεικνύεται. Καταβλήθηκε ιδιαίτερη προσπάθεια κριτικής παρουσίασης του ως άνω εθιμικού νομικού καθεστώτος με δεδομένο ότι το δίκαιο αποτελεί αφενός  χωροχρονικά προσδιορισμένο διαμορφωτικό παράγοντα της κοινωνικής ζωής, αφετέρου αντανακλά τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις. Ειδικότερα, στο πεδίο των οικογενειακών σχέσεων,   το δίκαιο(θετό και εθιμικό) παρουσιάζει μία αναμφισβήτητη ιδιορρυθμία: οι θεσμοί και οι κανόνες του εξ αντικειμένου δεν είναι ευμετάβλητοι διότι είναι συνυφασμένοι με κοινωνικά ήθη, ριζωμένοι σε συνειδήσεις διαποτισμένες μακροχρόνια από την κυρίαρχη ιδεολογία και επιβιώνουν με τη δύναμη της αδράνειας. Αν και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής  η συνύπαρξη θετού και εθιμικού δικαίου εντείνει την αντίθεση μεταξύ τους και προκαλεί έντονες συγκρούσεις σε πολλά επίπεδα (πολιτισμικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό), στο χώρο της οικογένειας με δεδομένο ότι οι οικογενειακές σχέσεις  γεννούν σχέσεις εξουσίας, οι ως άνω συγκρούσεις προσλαμβάνουν ιδιαίτερες διαστάσεις  αφού έχουν συνήθως αρνητικές συνέπειες σε βάρος  των γυναικών.

   Με την εμπειρική έρευνα, γίνεται απόπειρα απεικόνισης της ιστορικής διαδρομής των κρητικών νομικών εθίμων και αποδίδονται τα ποιοτικά επιμέρους χαρακτηριστικά τους.  Η εμπειρική - κοινωνιολογική  έρευνα αναφέρεται στην καταγραφή των ισχυσάντων εθίμων και της εξελικτικής τους πορείας με τις μεθόδους και τις τεχνικές  των κοινωνικών ερευνών τόσο με πρωτογενή έρευνα προκειμένου να εντοπιστούν οι πηγές καταγραφής των κρητικών νομικών εθίμων όσο –κυρίως, με την έρευνα τεκμηρίων (δευτερογενής έρευνα). Εκ προοιμίου πρέπει να επισημανθούν τα ιδιαίτερα μεθοδολογικά προβλήματα που παρεμβάλλονταν κατά την εμπειρική διερεύνηση του κρητικού εθιμικού δικαίου, στα οποία προβλήματα γίνεται εκτενέστερη αναφορά παρακάτω.  Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι οι δικαστικές  αποφάσεις στις οποίες αποτυπώνεται με τον πλέον έγκυρο τρόπο η ισχύς του εθιμικού δικαίου και οι οποίες  μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τις ανάγκες της εμπειρικής έρευνας, χρονολογούνταν μόλις τα τελευταία χρόνια  σε σχέση με την μακραίωνη ιστορική διαδρομή του νησιού, σε πολλές δε από αυτές (δικαστικές αποφάσεις) δεν ήταν δυνατή η πρόσβαση.

Ειδικότερα, μέσα από την εμπειρική έρευνα:

Α) 1. Καταγράφηκαν η ύπαρξη, η έκταση, η συχνότητα καθώς και η εξέλιξη  του ισχύσαντος λαϊκού εθιμικού δικαίου παράλληλα με το θετό δίκαιο –δημόσιο και ιδιωτικό- όπως αυτό παρουσιαζόταν μέσα από τις δικαστικές αποφάσεις σε διάφορες περιοχές της Κρήτης και εποχές της ιστορικής της εξέλιξης  -με ιδιαίτερη αναφορά στην περίοδο της Κρητικής Πολιτείας κυρίως όσον αφορά τις εμπράγματες σχέσεις- καθώς και οι τυχόν παραλλαγές του(εθιμικού δικαίου).

2. Εντοπίστηκαν  περιπτώσεις όπου τα νομικά έθιμα ίσχυαν συμπληρωματικά προς το θετό δίκαιο (π.χ. αδερφοποιία, ενοικιάσεις αγρών) ή το αντιστρατεύονταν (π.χ. ζωοκλοπές, αρπαγές γυναικών). Στην τελευταία περίπτωση καταγράφηκε και η αντίδραση του επίσημου κοινωνικού ελέγχου αφού επρόκειτο για ενδεικτική κατάσταση όπου η κοινωνική πραγματικότητα αντιστρατευόταν την έννομη τάξη και την υπερκέραζε. Επιπλέον, μέσω της συγκριτικής μεθόδου, από την έρευνα στις δικαστικές αποφάσεις που αναφέρονταν σε διαφορετικές τοπικές περιοχές,  καταγράφηκε η ύπαρξη και η συχνότητα κάποιων εθίμων  ανάλογα με την περιοχή. Κατά συνέπεια η συχνότερη απάντηση κάποιων εθίμων σε συγκεκριμένες περιοχές  αναδείκνυε ευρύτερα χαρακτηριστικά των τοπικών κοινωνιών σχετικά με τη θέση γυναικών, παιδιών, την καθήλωση σε παραδοσιακά πρότυπα συμπεριφοράς και τη σθεναρή αντίσταση στην αποδοχή άλλων τρόπων συμπεριφοράς που υπαγορεύονταν από το θετό δίκαιο.  

Β) Αναδείχτηκε η  συμβολή της νομολογίας των δικαστηρίων της Κρήτης στην ερμηνεία  των σχετικών εθιμικών διατάξεων.

Γ) Αποτυπώθηκε η κοινωνική πραγματικότητα μέσα από την ελάσσονα πρόταση των δικαστικών αποφάσεων. Έτσι, καταγράφηκαν  κοινωνικά χαρακτηριστικά(κοινωνική δομή και διάρθρωση, αξίες, συνυπάρχοντες θεσμοί, κοινωνικοοικονομικές συναλλαγές, κοινωνική συνοχή και όρια κοινωνικής ανοχής) ενώ εξάχθηκαν  στατιστικά στοιχεία  και αξιοποιήθηκαν όσο το δυνατό περισσότερα στοιχεία  της κοινωνικής, οικονομικής και οικογενειακής ζωής. Από την κοινωνιολογική έρευνα  των νομικών εθίμων μέσα από την ελάσσονα πρόταση των δικαστικών αποφάσεων, καταδείχτηκε η επίδραση των εθίμων(οικογενειακών και κληρονομικών) στην οικογενειακή συμπεριφορά και τη διαμόρφωσή της.

Στο τέλος, παρατίθεται  παράρτημα στο οποίο  καταχωρήθηκαν  αποσπάσματα από κείμενα που παρουσίαζαν ενδιαφέρον από πλευράς είτε δικαιικών διατάξεων είτε, κοινωνιολογικής ανάλυσης των πραγματικών περιστατικών.

   Σχεδόν για όλους τους κλάδους  δικαίου εντοπίστηκαν εθιμικές πρακτικές που απαντώνταν (και) σε περιοχές της Κρήτης και αποτέλεσαν αντικείμενο αυτής της μελέτης: Στο χώρο του ποινικού και του ποινικού δικονομικού δικαίου, οι αρπαγές γυναικών, οι αποπλανήσεις νεανίδων, οι ζωοκλοπές, οι αντεκδικήσεις(βεντέτα), οι επιβολές ποινών. Στο χώρο του αστικού δικαίου, η έναρξη της ενηλικίωσης (εγυναικώθηκε), η ακυρότητα της  συναλλαγής στην Ελλάδα παντρεμένης γυναίκας χωρίς την άδεια του συζύγου της άσχετα αν ο ελληνικός νόμος τη θεωρούσε ως έγκυρη. Ακόμη, η σύμβαση παραδόσεως «ακόπου» ελαίου ( αναφερόταν και ως ατελής αγοραπωλησία κατά την οποία ο ενάγων διατηρούσε το δικαίωμα αποτιμήσεως του ελαίου οποτεδήποτε), ο προσδιορισμός έναρξης κτηνοτροφικής περιόδου για τη μίσθωση βοσκοτόπων με βάση ισχύοντα έθιμα κατά περιφέρειες, η μίσθωση κτήματος με μίσθωμα σε καρπούς του κτήματος, η συμφωνία στο μισθωτήριο συμβόλαιο για μείωση μισθώματος ακινήτου εξαιτίας βλάβης των καρπών εξ ανωτέρας βίας και η υπαγωγή της επαναστατικής πρακτικής (1897-98) της διαρπαγής ασυγκόμιστων καρπών (χαρούπια, δημητριακά) από επίμορτους καλλιεργητές, στην έννοια της ανώτερης βίας, η λειτουργία συνεταιρισμών μεταξύ γεωργών (συζευτάδες) ή μεταξύ βοσκών (κοινιάτο), η προτίμηση συγγενών ή γειτόνων κατά τη σύμβαση πωλήσεως ακινήτων, η ανταλλαγή ακινήτων, μίσθωση αγρών και ελαιοδένδρων με μίσθωμα από τα προϊόντα της γης, η πληθώρα συμβάσεων (πώλησης, μίσθωσης, εργασίας, έργου, παρακαταθήκης, δανείου) με τίμημα το ελαιόλαδο, το σύστημα των «μαξουλοσιμισακών». Ακόμη, η δενδροκτησία, το δικαίωμα «επί του αύλακος», η καθιέρωση σημείων κυριότητας επί αγρών και δένδρων καθώς και σημείων απαγορεύσεως νομής σε θερισμένους αγρούς (σφακώνω), οι τρόποι διανομής του αρδευτικού ύδατος,   οι οροσημάνσεις και οριοθετήσεις γης, το γειτονικό δίκαιο σχεδόν στο σύνολό του, ο προσδιορισμός  χρήσης νερού πηγής τόσο από τον ιδιοκτήτη του ακινήτου στο οποίο βρισκόταν η πηγή όσο και από τους ιδιοκτήτες των άλλων ακινήτων, η προστασία οιονεί νομής και κατοχής από πράξεις του  «σιμισιακάτορα»(κάτοχος  παρακείμενου  κτήματος), οι εμπράγματες σχέσεις, η περιαγωγή στο δικαίωμα του «βόσκειν» και του δικαιώματος  του «ποτίζειν» και «ελαύνειν», ο θεσμός της αμνημονεύτου χρόνου αρχαιότητας ως θεσμός όχι κτητικός της κυριότητας ή άλλου εμπραγμάτου δικαιώματος αλλά ως κυρωτικός της μέχρι τώρα υφισταμένης καταστάσεως, η απώλεια της κυριότητας ακαλλιέργητου επί τριετία κτήματος, το ‘σεφιλίκι’. Ακόμη, η σύμβαση και η διάλυση μνηστείας,  ο κανονισμός της προίκας, ο τύπος και το περιεχόμενο των προικοσύμφωνων, τα έθιμα του γάμου, ο επικήδειος γάμος καθώς και τα ζητήματα ισότητας μεταξύ των δύο φύλων, η κληρονομική διαδοχή, η  διάκριση ή όχι ως προς το κληρονομικό δικαίωμα των θετών αυτεξούσιων και υπεξούσιων τέκνων, η αναγνώριση κληρονομικού δικαιώματος ακόμη και στην «εύπορο και επίπροικο χήρα», το «δικαίωμα επί του τετάρτου». Στο χώρο του δικονομικού δικαίου  η μη αναγνώριση και μη εφαρμογή των ελληνικών νόμων ως αλλοδαπών από τα δικαστήρια της Κρήτης(περίοδος Κρητικής Πολιτείας), η απαξίωση του κρητικού λαού στα ξενικά συστήματα απονομής δικαιοσύνης. Από το χώρο του εμπορικού δικαίου τα εμπορικά συναλλακτικά ήθη και έθιμα, οι ποινικές ρήτρες, από το χώρο του εργατικού δικαίου, η μίσθωση εργασίας, η ρύθμιση εργασιακών σχέσεων(αμοιβές, εργασιακό ωράριο) η νυχτερινή εργασία. Από το χώρο του δημοσίου δικαίου,  το δίκαιο του πολέμου, τα λαϊκά δικαστήρια και η επιβολή ποινών από αυτά, η συμμετοχή του κλήρου και των γυναικών στους αγώνες,  οι εθιμικές πρακτικές συναθροίσεων και γενικών συνελεύσεων, ο τρόπος λήψεως αποφάσεων, η εκλογή αντιπροσώπων και η ανάδειξη (οπλ)αρχηγών καθόλη τη διάρκεια των πολλών επαναστατικών περιόδων, η σύσταση και αρμοδιότητες επαναστατικών επιτροπών, ο διορισμός προσωρινών κυβερνήσεων, η επιβολή και τα είδη φόρων, ο τρόπος εισπράξεως αυτών, η κοινωνική διαστρωμάτωση και η ιεραρχική κατάταξη στην κοινωνική κλίμακα, (καλόσειροι και κακόσειροι). Ακόμη καταγράφηκαν τα έθιμα των δεκαπεντιστών, το έθιμο της αδερφοποιίας κυρίως για την αντιμετώπιση των δύσκολων συνθηκών του αγώνα, η πώληση της περιουσίας για την αποπληρωμή χρεών («βαροχαρατσώματα») κ.ά.


Γνωριμία - Σκοπός - Δραστηριότητες - Προγράμματα
Τάλως - Πεπραγμένα - Μέγαρο Ι.Κ.Δ. - Τα νέα του Ι.Κ.Δ. - Κεντρική Σελίδα  - Ισχύουσα Νομοθεσία περί Κρήτης